بی توجهی به مقوله فرهنگ،ضعف و عدم کارآمدی برخی از متولیان و نهادها،فقدان شناخت دقیق جبهه مهاجم و برنامه هایش،نبود راهبرد و هماهنگی لازم در بین قوا،ضعف کمی و کیفی و عدم تناسب تولیدات فرهنگی از حیث محتوا،ارائه  توزیع اثر و میزان اثر گذاری،عدم اهتمام لازم به کادر سازی و توجه به منابع انسانی،وجود اختلافات و کارهای سیاسی و سلیقه ای،همه حکایت از عدم تحقق مهندسی فرهنگی در کشور دارد آن هم در سال هایی که باید تمدن اسلامی شکل گیرد و نظام بر اساس جبهه متحد فرهنگی به قله های شکوفایی خویش دست یابد،فرصت های مغتنمی که گاه با غفلت و بی تفاوتی و اهمال کاری از دست می رود و این ها همه دغدغه کسی است که سال ها با نوازس هشدارهایش،تهاجم فرهنگی،شبیخون فرهنگی،ناتوی فرهنگی،غارت فرهنگی و قتل عام فرهنگی! را گوشزد می کند و ما شاهد این همه منکر در جامعه اسلامی هستیم …

از جلوه های برجسته تساهل و تسامح در دین،بی تفاوتی در برابر منکر  در جامعه  است.معامله گران بر سر دین و طرفداران آزادی بی حد و مرز هم با گفتار و هم با رفتار خویش مروّج این نوع تساهل و تسامح در جامعه اند.بی تفاوتی در برابر منکر ابعادی دارد:

۱- بی تفاوتی قلب
عبارت از این است که انسان حتی قلباً هم از منکر بی زار نباشد که این واژگون شدن دین یک مسلمان است.آنانکه راضی به گناه باشند و حتی قلباً از آن انزجار نداشته باشند،خود گنه کارند.

۲- ابراز تنفر نکردن از منکر
غیرت دینی اقتضا دارد که اگر کسی نمی تواند جلوی منکری را بگیرد حداقل باید در برابر آن ابراز ناراحتی و تنفر کند،و اگر چنین نکند بی تفاوت است و قطعاً مشمول عذاب و قهر خدوند واقع خواهد شد.امام علی(ع) فرمود:«أمرنا رسولُ الله (ص) أن نلقی أهل المعاصی بوجوهٍ مکفهرّةٍ:پیامبر گرامی اسلام (ص) ما را مأمور ساخت که با روی گرفته و خشمگین با اهل معصیت برخورد کنیم».

قرآن کریم بی تفاوتی های بنی اسرائیل – آنانکه اظهار ناراحتی در برابر گناه نکردند – را مورد لعن و طرد خداوند می داند:«لُعنَ الّذینَ کَفَروا مِن بَنی إسرائیلَ عَلَی لِسانِ داوُدَ و عیسی ابن مریمَ ذلکَ بما عَصَوا و کانوا یَعتَدُونَ*کانوا لایَتَناهَونَ عَن مُنکر فَعَلوهُ لَبئسَ ما کانوا یَفعَلُونَ:آنها که از بنی اسرائیل کافر شدند بر زبان داود و عیسی بن مریم لعن و نفرین شدند.این به خاطر آن بود که گناه می کردند و تجاوز می نمودند.آنها از اعمال زشتی که انجام می دادند یکدیگر را نهی نمی کردند.چه بدکاری انجام می دادند!»^۱

در حدیثی از امام صادق(ع) می خوانیم:«أما أنّهم لم یکونوا یدخلون مداخلهم و لایجلسون مجالسهم،و لکن کانوا إذا لقوهم ضحکوا فی وجوههم و أنسوا بهم:آگاه باشید اینان (که مورد لعنت قرار گرفتند) هرگز در کارها و مجالس گناهکاران شرکت نمی کردند،بلکه جرمشان این بود هنگامی که آن ها را ملاقات می کردند به صورت آن ها می خندیدند و با آنان اُنس می گرفتند».^۲

در آیه مورد بحث بر این مطلب تأکید شده که اظهار ناراحتی نکردن در برابر منکر جرمی است که دو پیامبر بزرگ (داود و عیسی علیهم السّلام) مرتکبان آن را مستحق لعن می دانند.

۳- توجیه گناه
بُعد دیگر بی تفاوتی،توجیه گناه است.توجیه گناه اگر از اصل گناه،معصیتش بیشتر نباشد کمتر نیست،زیرا توجیه گناه هم رضایت گناه را در پی دارد و هم استخفاف به آن را.
توجیه گناه،یعنی گناه را برای خود و دیگران به گونه ای جلوه دهد که گویا جرمی صورت نگرفته است.قرآن کریم این را از خصیصه های منافقان به شمار می آورد.

هنگامی که پیامبر گرامی اسلام(ص) مسلمانان را آماده جنگ تبوک می ساخت،یکی از رؤسای طایفه «بنی سلمه » به نام «جدّ بن قیس»،که ازمنافقان بود،خدمت پیامبر آمد و عرض کرد:اگراجازه دهی من در این میدان جنگ حاضر نشوم،زیرا علاقه شدیدی به زنان دارم مخصوصاً اگر چشمم به دختران رومی بیفتد ممکن است دل از دست بدهم و مفتون آنها شوم و دست ازجنگ بکشم.در این هنگام این آیه نازل شد:«وَ منهُم مَن یَقولُ ائذَن لِی و لا تَفتِنِّی الا فِی الفِتنَة سَقَطُوا و إنّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بالکافِرین؛بعضی از آن ها می گویند به ما رخصت ده تا در جهاد شرکت نکنیم و ما را به گناه گرفتار مساز.آن ها هم اکنون در گناه سقوط کرده اند و جهنم کافران را احاطه کرده است».^۳

این آیه شریفه یک نمونه از بهانه تراشی و توجیه گناه را ذکر کرده است.عدم حضور در جبهه دفاع از دین به بهانه به گناه افتادن در آینده،خود گناهی بزرگ است؛در حالی که وظیفه آن است که هم در جهاد مقدّس شرکت کنند و هم فرمان صریح الهی را زیر پا نگذارند و پس از حضور در جبهه نیز،باید چشم از گناه بپوشند و به دختران زیبا روی رومی ننگرند تا به گناه،آلوده نشوند.

این گونه توجیهات نشان بی تفاوتی در برابر دین است.همین خصیصه را برخی از منافقان در جنگ احزاب داشتند؛محضر پیامبر عرض کردند: خانه های ما بدون حفاظ است و هیچ یک از خانه های انصار هم چون خانه های ما نیست و میان ما و طایفه «غطفان» که از شرق مدینه هجوم آورده اند حایل و مانع وجود ندارد.اجازه فرما به خانه های خود بازگردیم و از زنان و فرزندانمان دفاع کنیم:«و یَستَأذِنَ فَریقٌ مِنهُمُ النَّبیَّ یَقُولونَ إنَّ بُیُوتَنا عَورَةٌ و ما هِیَ بعَورَةٍ إن یُریدُونَ إلّا فِراراً؛و گروهی از آنان از پیامبر رخصت (ترک جهاد) می طلبیدند و می گفتند خانه های ما را حفاظی نیست در حالی که بدون حفاظ نبود.آن ها فقط می خواستند از جنگ فرار کنند».^۴ این هم بهانه ای دیگر بود برای شانه خالی کردن از تکلیف.

این نسبت به توجیه گناه خود.بدتر از این،توجیه گناه دیگران است که گناه بسیار بزرگی است.گناه رابطه نامشروع پسر و دختر را به بهانه دوستی سالم پسر و دختر توجیه کردن! آلودگی و عشق های پست حیوانی را به نام عشق مقدّس خواندن! هرزگی و لاابالی گری را با این توجیه که دین ارتباط دل با خداست،توجیه کردن و کوچک جلوه دادن! به بهانه توسعه سیاسی،میدان دادن به گروه های منحرف برای تاختن به معنویات و مقدسات پذیرفته شده مردم و … جلوه ای دیگر از توجیه نادرست گناه است که ریشه در بی تفاوتی و حساس نبودن در برابر مقدسات دینی دارد.

۴- هجمه به غیرتمندان
بُعد دیگر بی تفاوتی،هتک غیرتمندان دینی است؛خشک سر خواندن آن ها،فضول نامیدن آن ها،فالانژ خواندن غیرتمندان دینی و … تعابیری است که برخی از دشمنان دین یا بی تفاوت ها در برابر دین به خدمتگزاران پرشور که جانشان مملوّ از غیرت دینی است،به کار می برند.آنان بر اینند که با این چهره ها آن چنان برخورد کنند تا دیگر کسی را جرأت خروش و فریاد علیه بی دینی ها و منکرات نباشد!

امام باقر(ع) اینان را بد قومی معرفی کرده است:«قال ابوجعفر(ع):یئس القومُ قومٌ یَعیبون الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر؛آنانکه بر امر به معروف و نهی از منکر عیب وارد می کنند بد قومی هستند». ولی غیرتمندان دینی باید با نشاط،استوار،همچنان به راه خود ادامه داده و به تکلیف خود عمل کنند.

تاریخ،چهره هایی به قداست انبیا و امامان در باب غیرت دینی سراغ ندارد.اینان در هجوم انواع تهمت ها و جسارت ها مردانه ایستادند و به تکلیف خود عمل کردند و از میدان به در نرفتند که هدف اساسی دشمنان از میدان بیرون کردن حافظان حریم دین است.

مگر پیامبر ما را مفتری^۵،ساحر^۶،مسحور^۷،مجنون^۸،شاعر^۹و… نخواندند.مگر دشمنان حضرت شعیب پیروی از راه او را مایه خسران ندیدند.^۱۰مگر حضرت هود پیغمبر را سفیه نخواندند؟^۱۱و … .

در روایتی آمده است:علقمه به امام صادق(ع) عرض کرد:مردم تهمت های بزرگی به ما می زنند به حدی که دیگر طاقت ما تمام شده است؟ حضرت فرمود:«رضایت مردم تحصیل کردنی و زبانشان کنترل شدنی نیست! شما چگونه توقع دارید که از تیر زبان مردم سالم بمانید،در حالی که انبیا و حُجج خدا سالم نماندند:آیا یوسف را متّهم با زنا نکردند؟

آیا درباره ایوب نگفتند که گناهانش او را به این روز (بیماری سخت) انداخته است؟ آیا داود را متهم نکردند که عاشق همسر یکی از رزمندگانش شد.او را به جبهه فرستاد تا کشته شود و همسرش را به تزویج درآورد؟ آیا همه انبیا را متهم به ساحر بودن و دنیا طلب نکردند؟ آیا مریم دختر عمران را متّهم به زنا نکردند؟

آیا پیامبر ما را متّهم به این نکردند که شاعر و مجنون است؟ آیا حضرتش را متّهم نکردند که عاشق همسر زیدبن حارثه شد و سرانجام با طلاق زید او را به تزویج در آورد؟^۱۲ این همه تهمت های بزرگ به این مردان خدا زدند ولی آنان از راه خود عقب نشینی نکردند».

۵- معروف را منکر دیدن و منکر را معروف دیدن
این بالاترین نوع بی تفاوتی در برابر دین است که دیوار به دیوار کفر و شرک است.گاه چنین است که کسی قبول دارد فلان کار منکر است،ولی اعتراف می کند که مثلاً چه کنم،نمی توانم ترک کنم! این فسق است.ولی اگر خدای ناکرده کسی بگوید نماز را قبول ندارم،اگر این انکارش به انکار خدا برگردد،این ارتداد است.یا بگوید حجاب را قبول ندارم اگر بازگشت به انکار خداوند کند این ارتداد است.گاه تهاجم فرهنگی آن قدر گسترده می شود که جامعه مبتلا به بیماری فوق می شود:بی حجابی و بدحجابی را نشانه روشنفکری و برداشت درست از دین معرفی کردن! هرزگی را خوش برخوردی دیدن! حقّه بازی و مکر و حیله را،سیاست و زیرکی معرفی کردن،آن چنان که برخی از کوته بینان این را مایه ترجیح معاویه بر علی(ع) می دیدند و می گفتند معاویه از حضرت زیرک تر است.

حضرت در پاسخ این توّهم باطل فرمود:«و اللهِ ما مُعاویَةُ بأدهَی مِنّی و لکِنَّهُ یَغدِرُ و یَفجُرُ و لَو لا کَراهِیةُ الغَدر لَکُنتُ مِن أدهَی النّاس؛سوگند به خدا معاویه از من زیرک تر (سیاستمدارتر) نیست،اما شیوه او پیمان شکنی و گنه کاری است.اگر نیرنگ ناپسند و ناشایسته نبود من زیرک ترین مردم بودم».^۱۳

ابن ابی الحدید می گوید:«بعضی خیال کرده اند معاویه از علی(ع) سیاستمدارتر بود ولی این درست نیست؛زیرا سیاستمدارانی هم چون معاویه هرگز به هدف خود نخواهد رسید مگر این که طبق نظریه خود و مقدماتی که لازم می بینند عمل کنند،خواه موافق دین و شریعت باشد یا نباشد (اگر سیاست به این معنای نامشروعش باشد معاویه سیاستمدارتر بود) اما سیاست امام علی(ع) مقیّد به حق و عدالت و دین و شریعت بود و در تمام موارد هر جا که با آیین حق موافق نبود اقدام نمی کرد ولی معاویه مقید به این اصل نبود.

معاویه در جنگ به روش زمامداران «هند» و «کسری» عمل می نمود،ولی علی(ع) به سربازانش دستور می داد:شما شروع به جنگ نکنید،بگذارید آن ها شروع کنند،فراریان را تعقیب نکنید،مجروحان را به قتل نرسانید.این سیاست علی(ع) بود.او همواره در پی رضای خدا بود.دست های خود را بسته بود جز در آن چه خدا رضایت داشت.

آن ها که می گویند معاویه سیاستمدار بود لابد به مسأله قرآن بر سر نیزه و امثال آن تکیه می کنند ولی حقیقت این است که امام در این جا طریق پیشرفت را خوب می دانست و این طرفداران وی بودند که در اثر سرپیچی از فرمان حضرت در دام افتادند».

از دیدگاه محدود و کوته بین منحرفان،«سیاست» به معنای مکر و حیله است.از دیدگاه قرآن کریم این انحراف بینش معلول «هواپرستی» است:«أفَرَأیتَ مَن اتَّخَذَ إلهَهُ و أضَلّهُ اللهُ عَلی عِلم وَ خَتَمَ عَلی سَمعِهِ و قَلبهِ و جَعَلَ عَلی بَصَرهِ غِشاوَةً فَمَن یَهدِیهِ مِن بَعدِ اللهِ أفَلا تَذَکَّرُون؛ آیا آن کس که هوسش را چون خدای خود گرفت و خدا از روی علم گمراهش کرد،و بر گوش و دلش مهر نهاد و بر دیدگانش پرده افکند،دیده ای؟ اگر خدا هدایت نکند چه کسی او را هدایت خواهد کرد.چرا پند نمی گیرید؟»^۱۴

از این آیه استفاده می شود که هواپرستی از مهم ترین موانع درک حقیقت است و آنانکه در این وادی سیر می کنند معروف را منکر،و منکر را معروف می بینند.

در روایتی حضرت امام صادق(ع) از جدّ بزرگوارش نبی اعظم(ص) نقل می کند که روزی حضرت می فرمود:«کیف بکم إذ أفسد نساؤکم و فسق شبابکم و لم تأمروا بالمعروف و لم تنهوا عن المنکر؟ ؛چه حالی خواهید داشت وقتی زنانتان فاسد و جوانانتان فاسق شدند و امر به معروف و نهی از منکر نکردید؟!»

گفتند:آیا چنین زمانی پیش می آید که امّت اسلام به این فاجعه مبتلا شود؟ حضرت فرمود:«نعم،و شرٌّ من ذلک کیف بکم إذا أمرتم بالمنکر و نهیتم عن المعروف؛بله،و بدتر از آن هم اتفاق خواهد افتاد.چه حالی خواهید داشت آن گاه که امر به منکر و نهی از معروف کنید!» اصحاب گفتند آیا چنین اتفاقی خواهد افتاد؟ حضرت فرمود:«نعم،و شرّ من ذلک کیف بکم إذا رأیتم المعروف منکراً و المنکر معروفاً؛بله،و بدتر از آن هم می شود،چه حالی خواهید داشت آن گاه که معروف را منکر و منکر را معروف ببینید».^۱۵

قرآن کریم امر به منکر و نهی از معروف را از ویژگی های منافقان می شمرد.منافقان در فرهنگ قرآن آنانند که به مکتب ایمان نیاورده اند و فقط شعار آن را سر می دهند و آنان سمبل عالی بی تفاوتی در برابر دینند:«المُنافِقُونَ والمُنافِقاتُ بَعضُهُم مِن بَعض یَأمُرُون بالمُنکَر و یَنهَونَ عَن المَعرُوف؛ مردان و زنان منافق همه همانند یکدیگرند،آن ها امر به منکر و نهی از معروف می کنند»^۱۶.

پی نوشت ها
۱- سوره مائده آیه ۷۸ – ۷۹٫
۲- تفسیر نور الثقلین ، ج ۱ ، ص ۶۶۱ ؛ تفسیر برهان ، ج ۱،ص ۴۹۲٫
۳- سوره توبه آیه ۴۹٫
۴- سوره احزاب آیه ۱۳٫
۵- سوره سجده آیه ۳٫
۶- سوره یونس آیه ۲،سوره ص آیه ۴٫
۷- سوره اسراء آیه ۴۷٫
۸- سوره صافات آیه ۳۶؛سوره قلم آیه ۳ و ۵۱٫
۹- سوره صافات آیه ۳۶٫
۱۰- سوره اعراف آیه ۹۰٫
۱۱- سوره اعراف آیه ۶۶٫
۱۲- سفینة البحار،ج ۲،ص ۵۱۱٫
۱۳- نهج البلاغه،خطبه ۲۰۰٫
۱۴- سوره جاثیه آیه ۲۳٫
۱۵- بحار الأنوار،ج ۹۷،ص ۷۴٫
۱۶- سوره توبه آیه ۶۷٫
منبع: عبرتهای عاشوراء – سیّد احمد خاتمی .